Η Κοζανίτισσα Μητιώ Μεγδάνη-Σακελλαρίου. Η πρώτη Ελληνίδα μεταφράστρια ξένων συγγραφέων

Με πολλή χαρά και υπερηφάνεια συγχρόνως, θα αναφερθώ με τη σειρά μου, εκ μέρους του Συλλόγου των Κοζανιτών της Θεσσαλονίκης, στην πρώτη Ελληνίδα μεταφράστρια ξένων συγγραφέων κατά την προεπαναστατική εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, στην Κοζανίτισσα Μητιώ Μεγδάνη-Σακελλαρίου ( 1790-1863).

Η Μητιώ είχε την τύχη να βρεθεί ανάμεσα σε δυο φωτισμένους άνδρες τη εποχής της, κορυφαίους λόγιους, στον πατέρα της και στον άνδρα της. Ο συνδυασμός των δύο αυτών σπουδαίων ανδρών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αποδείχτηκε καθοριστικός για τη μετέπειτα πορεία της.

Πατέρας της ο Χαρίσιος Μεγδάνης, ιερέας, λόγιος και συγγραφέας, τέλειωσε το σχολείο στην Κοζάνη και στη συνέχεια έφυγε στην Ουγγαρία, όπου και δίδαξε για αρκετά χρόνια. Εκεί παντρεύτηκε την Αικατερίνη, κόρη του πλούσιου εμπόρου και προέδρου της ελληνικής κοινότητας Tocay της Αυστρουγγαρίας Γεωργίου Κόντη. Γύρω στα 1790 ο Μεγδάνης δίδαξε στο ελληνικό σχολείο της Πέστης, ενώ αργότερα επέστρεψε οικογενειακώς στην πατρίδα του, όπου άσκησε παράλληλα και το επάγγελμα του φαρμακοποιού.

Σύζυγος της Μητιώς ο Γεώργιος Σακελλάριος, ιατροφιλόσοφος, συμπατριώτης μας επίσης, είχε μια πολύπλευρη μόρφωση, γλωσσομαθής, μιλούσε γερμανικά, γαλλικά, ιταλικά, αγγλικά και λατινικά και πολυταξιδεμένος συγχρόνως, σπούδασε ιατρική στη Βιέννη και επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου άσκησε το επάγγελμα του γιατρού. Σήμερα θεωρείται ότι είναι ο εισηγητής του σαιξπιρισμού στην Ελλάδα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιρροής που άσκησαν πάνω στη Μητιώ οι δύο αυτοί άνδρες είναι επίσης και το γεγονός ότι με τη βοήθεια του πατέρα της εντρύφησε στη φαρμακευτική και με τη συνδρομή του συζύγου της στην ιατρική, λειτουργήματα που άσκησε εμπειρικά μέχρι το τέλος της ζωής της.

Πρωτότοκη κόρη του Μεγδάνη η Μητιώ, ήταν μια κοπέλα προικισμένη από τη φύση με πάρα πολλά χαρίσματα, έξυπνη και διορατική. Γεννήθηκε στην Πέστη το 1790 και το πραγματικό της όνομα ήταν Σταμάτα, τη φώναζαν όμως Μητιώ, υποκοριστικό του ονόματος της Μήτιδος, θεάς της φρόνησης. Ο πατέρας της έδειξε ιδιαίτερη φροντίδα για την πνευματική της καλλιέργεια. Τα πρώτα γράμματα διδάχτηκε από τους γονείς της μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον. Δεν διασώθηκαν πολλά στοιχεία για την εγκύκλια εκπαίδευσή της, λογικό όμως είναι να υποθέσουμε ότι μέσα από την πολυπραγμοσύνη και τις συγγραφικές επιδόσεις του πατέρα της παρακολούθησε όλη τη διεργασία για τη διαμόρφωση της πνευματικής φυσιογνωμίας της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Έχοντας ιδιαίτερη αδυναμία στον πατέρα της, η Μητιώ τον βοηθούσε στο εργαστήριό του. Εκεί τη γνώρισε ο Γεώργιος Σακελλάριος, “ως τα πρώτα φέρουσαν τω τε γένει και κάλλει, κεκοσμημένην διά πλείστων φυσικών και επικτήτων αρετών”. Ο γάμος τους, δεύτερος για τον Σακελλάριο, έγινε στην Κοζάνη το 1805, όταν η Μητιώ ήταν μόλις 15 ετών και εκείνος 40.

Την εποχή εκείνη ο Σακελλάριος ήταν ο γιατρός του Ιμπραήμ πασά στο Μπεράτι της Ηπείρου, ενώ από το 1807 ως το 1812 περίπου, τον προσέλαβε ως προσωπικό του γιατρό ο γνωστός τύραννος της Ηπείρου Αλή πασάς στα Γιάννενα. Εκεί, ο Σακελλάριος, που εκτίμησε πολύ τις πνευματικές ικανότητες της γυναίκας του, βοήθησε τη νεαρή Μητιώ όχι μόνον να συνεχίσει τη μελέτη που είχε αρχίσει με τον πατέρα της, αλλά της έμαθε ξένες γλώσσες κι ακόμη τη μύησε στα μυστικά του επαγγέλματός του, όπως προαναφέραμε. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, όταν αρρώσταιναν οι χανούμισσες, επειδή δεν ήθελαν να τις εξετάζει άνδρας γιατρός, τις εξέταζε η Μητιώ, έλεγε στον άνδρα της τα συμπτώματα και εκείνος έκανε τη διάγνωση. Όπως γράφει ο ιστορικός της Κοζάνης Παναγιώτης Λιούφης. “φύσει αγχίνους και πεπαιδευμένη (η Μητιώ), εξέμαθε παρά του συζύγου της την ιατρικήν, ην μετά τον θάνατόν του εξήσκει, σώζουσα ασθενείς και ευεργετούσα την ανθρωπότητα”. Το αρχοντικό των Σακελλάριων στην Κοζάνη, έμεινε στην ιστορία για τους συμπατριώτες μας και ως σπίτι τς γιατρούς.

Εκείνο όμως που έμεινε περισσότερο από τη θαυμάσια αυτή γυναίκα είναι η πνευματική της προσφορά. Σε μια εποχή που η συντριπτική πλειοψηφία των Ελληνίδων ήταν αναλφάβητες, εκείνη στα Γιάννενα μάθαινε ξένες γλώσσες και μετέφραζε κείμενα ξένων λογοτεχνών. Ήταν μόλις 20-21 ετών όταν μετέφρασε το 1810 από τα ιταλικά δυο κωμωδίες του Κάρλο Γκολντόνι, ” L’ amore paterno” και “La vedona scaltra”, τις οποίες εξέδωσε αργότερα στη Βιέννη, το 1818.

Η Μητιώ εκπλήσσει με την υψηλή απόδοση και ακρίβεια των μεταφράσεών της. Το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό από λεξιλογική, τεχνική και μορφοσυντακτική άποψη. Η μοναδική απόδοση του περιεχομένου, των ιδεών και του περιβάλλοντος των κειμένων του Γκολντόνι, αποδεικνύει ότι δεν πρόκειται για απλή εξάσκηση στα ιταλικά, όπως δηλώνει ταπεινά στον πρόλογό της, αλλά για μια απόλυτα πετυχημένη μεταφορά και απόδοση των δυο κωμωδιών στη νεοελληνική γλώσσα της εποχής. Έτσι, έχουμε ζωντάνια στο κείμενο, έντονους ρυθμούς, διατήρηση του ύφους του συγγραφέα, εξαιρετική απόδοση των εννοιών, των ηθών, των χαρακτήρων και των καταστάσεων.

Στην ιστορική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης (έναρξη 1650) φυλάσσονται οι πρωτότυπες μεταφράσεις των δυο αυτών σημαντικών έργων του Ιταλού κωμωδιογράφου. Αντίτυπα βρίσκονται επίσης στη Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ και στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη των Αθηνών. Τίτλος της μετάφρασης, όπως αναγράφεται στο εξώφυλλο: ” Η πατρική αγάπη ή η ευγνώμων δούλη” και “Η πανούργος χήρα”. “Κωμωδίαι του κ. Καρόλου Γκολδόνη εκ του ιταλικού μεταφρασθείσαι παρά της Μητιούς Σακελλαρίου. Εν Βιέννη της Αουστρίας κατά το τυπογραφείον του Ιωάννου Σνείνερ 1818”. Η έκδοση έγινε από τους αδελφούς Καπετανάκη. Το βιβλίο αποτελείται από 220 σελίδες. Στην αρχή η μεταφράστρια παραθέτει επιστολή της από τα Γιάννενα προς τον πατέρα της με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1812 που του λέει ότι του στέλνει τα χειρόγραφα και του ζητεί τη γνώμη του προκειμένου να τα εκδώσει. Αξιοσημείωτο σ’ αυτή την επιστολή είναι ένα σημείο που δείχνει το ήθος της. Γράφει στον πατέρα της ότι το τρίτο μέρος της δεύτερης κωμωδίας το μετέφρασε ο άνδρας της και αυτό θα το γράψει στο βιβλίο της, γιατί δεν θέλει να οικειοποιηθεί κάτι που δεν είναι δικό της. Στη συνέχεια παραθέτει την απάντηση του πατέρα της, που την επαινεί γιατί αγωνίζεται τον καλόν αγώνα. Ακολουθεί ο πρόλογος της Μητιώς, στον οποίο εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι απευθύνεται στις γυναίκες. «Προς τας ευμενείς αναγινώσκουσας». «Μεταφράζουσα τας παρούσας Κωμωδίας δεν είχα άλλον σκοπόν, παρά να γυμνασθώ εις την ιταλικήν γλώσσαν, κατά την συμβουλήν των οικείων μου και ξένων πεπαιδευμένων, οι οποίοι με επαράστησαν την μετάφρασιν ως τον προσφορώτερον τρόπον εις το να εισχωρήση κανείς εις οιανδήποτε γλώσσαν διδάσκεται…”τελειώνοντας, καταλήγει”…παρακαλώ να τας δεχθήτε ευμενώς, παραβλέπουσα και υμείς και οι λόγιοι αναγνώστες των, τα σφάλματα και τα λάθη εις όσα ίσως υπέπεσα διά την εις αμφοτέρας τας γλώσσας αδυναμίαν μου. Και αν αξιώσητε αυτάς μεν της συγκαταβατικής υποδοχής σας, εμέ δε της φιλόφρονος ευνοίας σας, ελπίζω να προθυμηθώ διά να σας προσφέρω εις το εξής και άλλας λυσιτελεστέρας μεταφράσεις. Υγιαίνοιτε.

18 Δεκεμβρίου 1812 Η ταπεινή Μητιώ Σακελλαρίου από Κοζάνης»

Η Μητιώ μετέφραζε από τα ιταλικά, όχι μόνον για να “γυμνασθεί εις την γλώσσαν”, όπως αναφέρει στον πρόλογό της, αλλά γιατί φιλοδοξούσε να επηρεάσει με το έργο της τους συμπολίτες της στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, να μεταδώσει τις ιδέες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού μέσα από το θέατρο που θεωρούσε “ως την ευγενεστέραν διάχυσιν όλων των ευρωπαϊκών γενών”. Διατηρούσε την ελπίδα οι μεταφράσεις της να αποτελέσουν έναυσμα για τη μελέτη άλλων σπουδαιοτέρων πονημάτων, να προκαλέσουν την αφύπνιση της φιλομάθειας του γένους και να χρησιμεύσουν ως «ηθικήν διδασκαλίαν».

Η θαυμάσια αυτή γυναίκα, πρωτοπόρος για την εποχή της, πέθανε στην Κοζάνη το 1863. Από τον γάμο της με τον Γεώργιο Σακελλάριο απέκτησε τρία παιδιά, τη Μπουζίτσα Νικολάου Αρμενούλη, τη Χαρίκλεια Γεωργίου Χαϊδοπούλου και τον Παυσανία Σακελλάριο. Απόγονοί τους είναι εγκατεστημένοι στην Κοζάνη, στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα.

Σήμερα η Μητιώ Σακελλαρίου θεωρείται από τους ειδικούς ως μια εξέχουσα και ιδιαίτερη φυσιογνωμία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

( Ομιλία μου που πραγματοποιήθηκε στο Βαφοπούλειο της Θεσσαλονίκης, στις 10 Μαρτίου 2014, στα πλαίσια του εορτασμού της “Ημέρας της Γυναίκας”)