Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΑΛΙΑΚΜΟΝΑ (παπαδάσκαλου Κωνσταντίνου Ι. Κώστα)

‘’Τη αυτή ημέρα Κυριακή Δευτέρα των Νηστειών (16-3-2014) μνήμην επιτελούμεν του εν Αγίοις Πατρός ημών Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, του Παλαμά – Χαίρε, δι ου η αλήθεια λάμπει, χαίρε δι ου εσκοτίσθη το ψεύδος’’. (Τριώδιον, Συναξάριον)

Στους πληθυσμούς της ευρύτερης λεκάνης του Αλιάκμονα από τη Μονή του Τιμίου Προδρόμου Βέροιας μέχρι τη Μονή του Αγίου Νικάνορος της Ζάβορδας είναι ακόμα ορατή μέχρι σήμερα η διδασκαλία του ησυχασμού του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296-14.11.1359)

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είναι αυτός που ως ασκητής στη Σκήτη του Τιμίου Προδρόμου της Βέροιας (από το 1335 και εξής) διατύπωσε τη θεολογία για τις άκτιστες ενέργειες του Θεού, για το άκτιστο Φως, για την άκτιστη Χάρη, που είναι μέρος της θείας Ύπαρξης και που μπορούν να γίνουν προσιτά από τον άνθρωπο.

‘’Σύμφωνα με την ορθόδοξη αντίληψη ο Τριαδικός Θεός δεν είναι εντελώς απρόσιτος, όπως πιστεύει η πλανεμένη χριστιανική Δύση, αλλά γίνεται προσιτός με την άκτιστη χάρη Του και τις άκτιστες ενέργειές Του, που είναι μέρος της θείας υπάρξεώς Του.

Ο άνθρωπος λοιπόν μπορεί πραγματικά να συναντήσει το Θεό και δεν είναι περιορισμένος να συμπεράνει απλώς την ύπαρξή Του. Η συνάντηση όμως αυτή θα γίνει με τρόπο ησυχαστικό, δηλαδή θα γίνει στο χώρο της καρδιάς. Η αναζήτηση του Θεού δεν γίνεται με την ανθρώπινη διάνοια μόνο, αποκομμένη από την υπόλοιπη ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά με τον όλο αδιαίρετο άνθρωπο, και κέντρο αυτής της αναζητητικής προσπάθειας είναι η ανθρώπινη καρδιά. 

Γι’ αυτό η δεύτερη Κυριακή των Νηστειών είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Γρηγορίου του Παλαμά και τη νίκη του ησυχασμού εναντίον εκείνων που έπαιρναν το δρόμο του ορθολογισμού για να γνωρίσουν το Χριστό και που τους εκπροσώπησε κυρίως ο εξ Ιταλίας εκλατινισμένος Βαρλαάμ.

Οι ησυχαστικές έριδες είναι ένα γεγονός με τεράστια σημασία για την πολιτιστική σύγκρουση Ανατολής και Δύσης, για την αντίληψη και τη γνώση του ανθρώπου όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο θα γνωρίσει το Θεό και προπαντός για τη δυνατότητα να το επιτύχει’’. (π. Φιλόθεος Φάρος).

Συνεχιστές της θεολογίας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά υπήρξαν, 200 χρόνια μετά (1524 και εξής) οι δύο Άγιοι Διονύσιος ο εν Ολύμπω ως Ηγούμενος και κτίτορας της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου Βέροιας και ο Άγιος Νικάνορας ως Ηγούμενος και κτίτορας της Ιεράς Μονής της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος της Ζάβορδας, της γνωστής Μονής του Αγίου Νικάνορος. 

Οι δύο ασκητές και Άγιοι, Διονύσιος και Νικάνορας, παρέλαβαν την εμπειρική θεολογία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ως τρόπο και μέθοδο, που αναδεικνύει τον ησυχασμό εφικτό στον καθένα άνθρωπο με διαχρονική αξία. Και επιπλέον δεν αρκέστηκαν στην εξατομίκευση. Ίσως γιατί υπολόγισαν τον κίνδυνο του ναρκισσισμού, που εμφανίζεται ως θανατηφόρα απειλή μέσα από την απομονωμένη ατομικότητα. Γι’ αυτό καθιέρωσαν – και επέμεναν – (ο Άγιος Διονύσιος το λέει ρητά και στην πνευματική του διαθήκη) στο κοινόβιο Μοναστήρι, στον κοινοβιακό τρόπο υπάρξεως του ανθρώπου, σε πλήρη αντίθεση με το ιδιόρρυθμο (τον ατομικό τρόπο υπάρξεως) Μοναστήρι.

Είναι γεγονός ότι οι δύο Άγιοι (Διονύσιος και Νικάνορας) επηρέασαν βαθειά και αποφασιστικά τους πληθυσμούς της μεγάλης λεκάνης του Αλιάκμονα από τη Βέροια μέχρι τη Ζάβορδα.

Ο Άγιος Διονύσιος ως Ηγούμενος του Τιμίου Προδρόμου της Βέροιας ‘’έβγαινε’’ από το Μοναστήρι και περιόδευε στα κατά μήκος χωριά του Αλιάκμονα μεταφέροντας στους ανθρώπους γνώση, βιώματα, εμπειρία. Υπήρξαν και οι δύο Άγιοι πνευματικοί μαγνήτες. Οι πληθυσμοί είναι στενά ‘’δεμένοι’’ ακόμα και σήμερα με τα δύο αυτά Μοναστήρια και τα επισκέπτονται. Είναι η έλξη που κρατάει. Στα περασμένα χρόνια οι γονείς μας από το Βελβεντό ταξίδευαν με τα ζώα του σπιτιού (μουλάρια και γαϊδουράκια) 7 ώρες ταξίδι μέσα από τα μονοπάτια δίπλα στην κοίτη του Αλιάκμονα, για να επισκεφτούν και να προσκυνήσουν στο Μοναστήρι του Προδρόμου της Βέροιας. Για την Αιανή, την Κοζάνη και για όλα τα χωριά του Τσαρτσαμπά ο Άγιος Νικάνορας είναι ο Άγιος της καρδιάς τους.   

Ο ησυχασμός (‘’Κύριε, φώτισόν μου το σκότος’’ και ‘’Κύριε, Ιησού Χριστέ, ελέησέ με’’) θέτει το αρραγές θεμέλιο για μια άλλη κατανόηση της ανθρωπολογίας, για τη συναντίληψη και την αλληλεγγύη όχι μόνο του ανθρώπου  προς τον συνάνθρωπο, στα όρια μιας κλειστής κοινωνίας, αλλά ότι βγάζει τον άνθρωπο από το πηγάδι, τον ελευθερώνει από την παραζάλη των επαναλαμβανόμενων στροφών γύρω από τον εαυτό του και μέσα σ’ αυτό, ότι ανοίγεται το ‘’ομού’’, ανοίγεται η συναντίληψη και η αλληλεγγύη προς όλες τις κατευθύνσεις χωρίς φυλετικούς ή άλλους περιορισμούς.  (π. Κωνσταντίνος Ι. Κώστας, παπαδάσκαλος, 17-3-2014)