Ο τελευταίος φιλόσοφος της προσωκρατικής περιόδου

Ο Δημόκριτος πρωτοτύπησε και η αναζήτηση εκ μέρους του, μιας κάποιας πρώτης αιτίας άνοιξε αδιαμφισβήτητα δρόμους καινούργιους σε πολλές από τις επιστήμες. Για τον Σταγειρίτη φιλόσοφο η κίνηση δεν πηγάζει από κάποια πρώτη αιτία και είναι αιώνια, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα άτομα.

Το μόνο πραγματικώς υπάρχον είναι τα άτομα της ύλης, τα οποία είναι άπειρα και έχουν επίσης απείρως ποικίλλοντα, μέγεθος και μορφή. Αυτά πέφτουν αυτομάτως μέσα στο άπειρο διάστημα και κατά την αιώνια και συνεχή πτώση τους, αναπτύσσουν διάφορες ταχύτητες ανάλογες του μεγέθους τους. Όλα, λοιπόν, τα μικρά και τα μεγάλα που υπάρχουν, τα έμψυχα και τα άψυχα, τα ανθρώπινα και τα θεία, προήλθαν από το κενό και την κίνηση των ατόμων της ύλης μέσα σ΄ αυτό. Όλα είναι αγέννητα, άφθαρτα, αδιαίρετα, αναλλοίωτα. Μέσα δε στη συστροφή και την περιδίνηση των ατόμων της ύλης στο κενό, δημιουργήθηκαν άπειροι κόσμοι.

Μπορεί να συμφωνεί με τους Ελεάτες ως προς την αιώνια ομοιογένεια του όντος (τίποτα δεν μπορεί να προκύψει από το τίποτα, τίποτα δεν μπορεί να αναχθεί στο τίποτα), όμως ακολουθεί τους φυσιολόγους, αρνούμενος τη μοναδικότητα και ακινησία του. Για το μη ον υποστήριξε ότι έχει ίσα δικαιώματα υπάρξεως με το ον.

Ο Δημόκριτος ήταν αυτός που το μη ον το ταύτισε με το κενό, που το χαρακτήρισε άπειρο χώρο, όπου κινούνται τα απειράριθμα άτομα και τα οποία αντικαθιστούν το ένα και μοναδικό ον των Ελεατών.

Η αξία του Δημόκριτου, πέρα από την ατομική θεωρία, έγκειται και στις κοσμολογικές του απόψεις. Τη λαϊκή πίστη στους θεούς την απέδωσε στην επιθυμία των ανθρώπων να εξηγήσουν εξαιρετικά φαινόμενα (αστραπές, βροντές, σεισμοί, καταποντισμοί κλπ), ανάγοντάς τα σε υπερανθρώπινους παράγοντες.

Για τον άνθρωπο δε, πίστευε ότι προέρχεται από νερό και χώμα και συνδύασε τη δημιουργία του με την παραγωγή σκουληκιών από το υγρό χώμα. Τέλος με τον Δημόκριτο κλείνει μια φιλοσοφική περίοδος και ξεκινάει μια άλλη. Είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της λεγόμενης προσωκρατικής περιόδου και μετά από αυτόν η φιλοσοφία αλλάζει κατεύθυνση. Τερματίζεται μια φιλοσοφική περίοδος με κοσμολογικό κατά βάση σημείο αναφοράς και αμέσως μετά ξεκινάει μια εξίσου σημαντική περίοδος με το Σωκράτη που έδωσε στη φιλοσοφία ανθρωπολογικό και κοινωνικό περιεχόμενο.

Αν και όλα τα σημαντικά ζητήματα που κυριάρχησαν στην αρχαιοελληνική σκέψη στα πρώτα της βήματα, με τους πρώτους προσωκρατικούς φιλόσοφους, περιστρέφονταν γύρω από τη θεωρία ότι ο κόσμος είναι πολύ διαφορετικός από αυτό που δείχνει και φαίνεται, οπότε το ενδιαφέρον των εκπροσώπων της φιλοσοφίας, που έκανε την εμφάνισή της στις παραθαλάσσιες ελληνικές πόλεις της αρχαίας Ιωνίας, επικεντρώθηκε στο να καταστεί γνωστό ποιος πραγματικά είναι, αλλά και τι ήταν πριν, στο αρχικό του στάδιο. Κάπως έτσι άνοιξε ο δρόμος προς την κοσμολογία και την οντολογία και από την πλευρά της μεθόδου, ο δρόμος προς την επιστήμη. Την επιστήμη, ως προσπάθεια και επιδίωξη αξιόπιστης πληροφόρησης, προσπάθεια που ξέρει τις δυνατότητες και τα όριά της και που καταλήγει σε μια συνεκτική και κατά το δυνατόν υποχρεωτικά ορθή γνώση. Κοντολογίς, οι πρώτοι Μιλήσιοι φιλόσοφοι ήταν οι πρώιμοι κοσμολόγοι και η λεγόμενη προσωκρατική φιλοσοφία που αυτοί εγκαινίασαν, είχε το χαρακτήρα της γενικής φιλοσοφίας (όπως, ίσως θα λέγαμε σήμερα), αφού συμπεριλαμβάνει στο αντικείμενο της έρευνάς της, όχι μόνον κοσμολογικά, αλλά και θεολογικά και ανθρωπολογικά ζητήματα και θέματα.

Ηλίας Μάρκου