Η Δυτική Μακεδονία λόγω της γεωγραφικής της θέσης αλλά κυρίως λόγω των στερεοτύπων χαρακτηρισμού μιας περιοχής ως τουριστικής δεν έχει να επιδείξει μέχρι σήμερα σημαντικές επιδόσεις στην ανάπτυξη του τουρισμού.
Με το ισχύον τουριστικό μοντέλο της χώρας τουριστικοί προορισμοί χαρακτηρίζονται στη συντριπτική τους πλειοψηφία παραθαλάσσιες περιοχές και νησιά που συνδυάζουν το δίπτυχο «ήλιος – θάλασσα».
Ως αποτέλεσμα από την εφαρμογή του μοντέλου αυτού και λαμβάνοντας υπ’ όψη στατιστικά στοιχεία, στην περιοχή διαμορφώνεται χαμηλή τουριστική δραστηριότητα σε σχέση με τις υπόλοιπες περιφέρειες της χώρας. Σύμφωνα με διαθέσιμα στοιχεία (ΕΛΣΤΑΤ), το ξενοδοχειακό δυναμικό της περιοχής κατά το έτος 2011 αριθμούσε 238 μονάδες που διέθεταν 7.241 κλίνες.
Αναφορικά με τις επισκέψεις – διανυκτερεύσεις αλλοδαπών και ημεδαπών, το 2013 καταγράφονται μόλις 34.620 επισκέπτες και 245.902 διανυκτερεύσεις στα ξενοδοχεία της Δυτικής Μακεδονίας, ενώ η πληρότητα των κλινών κυμαίνεται στο 19% περίπου της δυναμικότητάς τους, τη στιγμή που η μέση πληρότητα σε επίπεδο χώρας είναι 45% περίπου.
Το ζήτημα λοιπόν που τίθεται είναι εάν μπορεί ο τουρισμός να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσπάθεια της περιοχής να μεταβεί σε ένα νέο παραγωγικό πρότυπο και να απεγκλωβιστεί από το μονοδιάστατο ενεργειακό του προφίλ, που λόγω και των διεθνών – εξωγενών παραγόντων που διαμορφώνουν ένα νέο τοπίο στον ενεργειακό τομέα, οδηγείται σε περαιτέρω επιδείνωση της βιωσιμότητάς της.
Υπάρχουν λοιπόν προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης στη Δυτική Μακεδονία;
Η απάντηση είναι, ναι υπό προϋποθέσεις, με βασική αυτή καθ’ εαυτή τη φυσιογνωμία της Περιφέρειας, που όπως είπαμε δεν ανήκει στην ομάδα των παραθαλάσσιων περιοχών και που είναι όμως αρκετά πλούσια σε τουριστικούς πόρους. Επομένως και για τα δεδομένα της χώρας μας, η περιοχή στην προσπάθειά της να μπει στον τουριστικό χάρτη θα πρέπει να αποφύγει πρακτικές που έχουν να κάνουν με μαζικό τουρισμό που είναι χαρακτηριστικό του προτύπου που εφαρμόζεται στις παραθαλάσσιες περιοχές και να εφαρμόσει πολιτικές που να αναδεικνύουν τα αυθεντικά της χαρακτηριστικά.
Εκτίμηση λοιπόν είναι ότι οι προοπτικές ανάπτυξης του τουρισμού στη Δυτική Μακεδονία είναι άμεσα συνδεδεμένες με την υιοθέτηση της φιλοσοφίας της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης μέσω της προώθησης του εναλλακτικού τουρισμού, ο οποίος έχει αναπτυχθεί σε πολλές περιοχές του κόσμου κατά τις τελευταίες δεκαετίες, διαμορφώνοντας ένα πρότυπο με υποδομές και υπηρεσίες που τον εξυπηρετούν.
Βασικός σκοπός του προτύπου του εναλλακτικού τουρισμού είναι η αποφυγή της απόκτησης μαζικών χαρακτηριστικών που να ξεπερνούν τις αντοχές της τοπικής παραγωγικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής δομής, με λίγα λόγια της φέρουσας ικανότητάς της.
Προς την κατεύθυνση ανάπτυξης του εναλλακτικού τουρισμού στη Δυτική Μακεδονία μπορούν να συμβάλλουν αποφασιστικά το πλούσιο φυσικό περιβάλλον που διαθέτει, η ιστορία και ο πολιτισμός της.
Υπάρχουν βέβαια σημαντικά ζητήματα που θα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη για την προώθηση του προτύπου του εναλλακτικού τουρισμού στη Δυτική Μακεδονία και τα οποία είναι κυρίως οργανωτικού χαρακτήρα και δεν οφείλονται στην ανεπάρκεια τουριστικών υποδομών. Προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορεί και το γεγονός ότι η μέση πληρότητα των ξενοδοχειακών καταλυμάτων, όπως αναφέρθηκε, είναι ιδιαίτερα χαμηλή (για το 2013 περίπου 19%). Τα ζητήματα αυτά είναι:
- Η έλλειψη συστηματικής προβολής σε όλα τα μέσα, μέσω ολοκληρωμένων προγραμμάτων marketing, της αυθεντικότητας και των τουριστικών πόρων και περιοχών, έτσι ώστε στο σύνολό της η Δυτική Μακεδονία να αποτελεί ένα τουριστικό προϊόν.
- Η χαμηλή τουριστική παιδεία των απασχολουμένων στον τουριστικό τομέα, η οποία πολλές φορές λειτουργεί αποτρεπτικά στην προσέλκυση επισκεπτών
- Η μικρή τουριστική περίοδος, η οποία θα πρέπει να επιμηκυνθεί σε όλη διάρκεια του έτους, με την ανάπτυξη εναλλακτικών τουριστικών προϊόντων, εξασφαλίζοντας συνθήκες βιωσιμότητας των τουριστικών επιχειρήσεων.
- Η περιορισμένη λειτουργική διασύνδεση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού μεταξύ τους αλλά και με τους άλλους τομείς της τοπικής οικονομίας (γεωργία, μεταποίηση – βιομηχανία, υπηρεσίες), έτσι ώστε να αποτελέσουν ένα δυναμικό και συγκροτημένο τουριστικό προϊόν με βιώσιμη προοπτική.
Αν τώρα επιχειρήσουμε να καταγράψουμε τα «δυνατά χαρτιά» του τουριστικού προϊόντος της περιοχής μπορούμε να πούμε ότι η Δυτική Μακεδονία, σύμφωνα και με τη Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης των Περιφερειών Κεντρικής & Δυτικής Μακεδονίας που εκπονήθηκε το 2003 υπό την επίβλεψη του Ε.Ο.Τ., αποτελεί χώρο στον οποίο βρίσκονται ορισμένα από τα πλέον αξιόλογα και ενδιαφέροντα οικοσυστήματα της χώρας και ότι η μικρή ανάπτυξη ανθρώπινης τουριστικής δραστηριότητας, ο αδιατάρακτος χαρακτήρας των περισσότερων οικοσυστημάτων, σε συνδυασμό με την αυθεντικότητα και την ιστορία του χώρου, καθιστούν την περιοχή προνομιακή σε κάθε προσπάθεια εφαρμογής εναλλακτικών προτύπων τουριστικής ανάπτυξης της Ελλάδας.
Βιβλιογραφικά, το πρότυπο του εναλλακτικού τουρισμού χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ενός κυρίαρχου ειδικού κινήτρου στη ζήτηση που συνδέεται με συγκεκριμένα θέματα, όπως η φυσιολατρία, τα ταξίδια περιπέτειας, ο αθλητισμός, η περιήγηση, η γαστρονομία, η γνωριμία με την τοπική παράδοση κ.λπ. Οι τουρίστες συνήθως επιδιώκουν την αυτονομία κατά τη διάρκεια της επίσκεψης και την ελάχιστη χρήση οργανωμένων τουριστικών υπηρεσιών. Και βέβαια, κοινός παρονομαστής τόσο στη ζήτηση όσο και στην προσφορά εναλλακτικών μορφών τουρισμού είναι ο σεβασμός της τοπικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής δομής της περιοχής προορισμού. (Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβάλλον – Χ. Κοκκώσης – Π. Τσιάρτας, 2001).
Οι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού σύμφωνα με τους Lane B. (1993), Wailer & Hall (1992) και Τσάρτα (1996) είναι:
- Κοινωνικός τουρισμός
- Κοινωνικός τουρισμός επαγγελματικών ενώσεων
- Αγροτοτουρισμός (διάφοροι τύποι)
- Συμπλέγματα αγροτοτουρισμού σε σύγχρονους οικισμούς, δομημένα με χαρακτηριστικά παραδοσιακών αγροτικών οικισμών
- Τουρισμός στο ύπαιθρο, φυσιολατρικός τουρισμός
- Τουρισμός της τρίτης ηλικίας
- Αθλητικός τουρισμός (διάφοροι τύποι)
- Περιηγητικός τουρισμός
- Θαλάσσιος τουρισμός (διάφοροι τύποι)
- Οικολογικός τουρισμός, οικοτουρισμός (διάφοροι τύποι)
- Τουρισμός υγείας και φυσικής ζωής
- Ιαματικός τουρισμός, θερμαλιστικός τουρισμός
- Πολιτιστικός τουρισμός
- Εκπαιδευτικός τουρισμός
- Θρησκευτικός τουρισμός
- Επαγγελματικός τουρισμός
- Συνεδριακός τουρισμός
- Εκθεσιακός τουρισμός
- Τουρισμός κινήτρων
- Ορεινός τουρισμός
- Χειμερινός τουρισμός
- Γυμνιστικός τουρισμός
- Χρονομεριστική μίσθωση
- Τουρισμός περιπέτειας
- Τουρισμός σε οργανωμένα τουριστικά χωριά ειδικού τύπου
- Τουρισμός σε θεματικά πάρκα και θεματικά μουσεία
- Αστικός τουρισμός
Τώρα, λαμβάνοντας υπ’ όψη τους πλούσιους τουριστικούς πόρους της Δυτικής Μακεδονίας, από τις λίμνες και τα φυσικά οικοσυστήματα, τα ιστορικά – πολιτιστικά – θρησκευτικά μνημεία μέχρι το πλέγμα των πόλεων – χωριών και ιδιαίτερων παραγωγικών δραστηριοτήτων, θα μπορούσαν να αναπτυχθούν πλήθος από τις ανωτέρω εναλλακτικές μορφές τουρισμού στην περιοχή.
Κρίσιμη βέβαια προϋπόθεση είναι τα ακόλουθα βήματα που θα πρέπει να ακολουθηθούν, προκειμένου ο σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής να είναι αποτελεσματικός:
- Βήμα 1: Έρευνα και συνθετική καταγραφή των βασικών παραμέτρων της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής (π.χ. τουριστικοί πόροι, τουριστικές υποδομές και υπηρεσίες, θεσμικό πλαίσιο κ.λπ.).
- Βήμα 2: Προσδιορισμός των κύριων σκοπών του σχεδίου της τουριστικής ανάπτυξης (π.χ. οικονομικό όφελος από τον τουρισμό, βελτίωση της ποιότητας ζωής, προστασία περιβάλλοντος, ένταξη της τουριστικής ανάπτυξης στη γενικότερη ανάπτυξη της περιοχής κ.λπ.).
- Βήμα 3: Επιλογή του βασικού πλαισίου της τουριστικής ανάπτυξης (εναλλακτικά σενάρια με βάση π.χ. τα χαρακτηριστικά της περιοχής, το σεβασμό των τοπικών ιδιαιτεροτήτων κ.λπ.).
- Βήμα 4: Διαμόρφωση των βασικών συνισταμένων της πολιτικής του τουρισμού στο σχέδιο ανάπτυξης (στρατηγικές – προγράμματα – ειδικές μελέτες).
- Βήμα 5: Μέθοδοι και πολιτικές εφαρμογής του σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης (δημιουργία ειδικού φορέα, σύστημα αξιολόγησης της υλοποίησης του σχεδιασμού, συγκρότηση προγράμματος εφαρμογής και διαχείρισης του σχεδιασμού, προώθηση θεσμικών ρυθμίσεων, εφαρμογή ειδικών προγραμμάτων προβολής – προώθησης της τουριστικής περιοχής).
Σύμφωνα με τις μέχρι σήμερα παρατηρήσεις της συμπεριφοράς των κατοίκων σχετικά με την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων στη Δυτική Μακεδονία, φαίνεται ότι ο τουρισμός είναι ευπρόσδεκτος και ότι μπορεί να αποτελέσει εναλλακτική οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή.
Εκτιμώ όμως ότι η ανάπτυξη του τουρισμού ως οικονομικής συνιστώσας της Δυτικής Μακεδονίας περνά μέσα από οργάνωση του τομέα σε υγιείς βάσεις, προϋπόθεση της οποίας είναι η ανάπτυξη τουριστικής συνείδησης.
Μιας τουριστικής συνείδησης που θα είναι αποτέλεσμα τουριστικής παιδείας και εκπαίδευσης τόσο των άμεσα απασχολουμένων στον κλάδο όσο και του συνόλου της τοπικής κοινωνίας, που σε τελική ανάλυση θα καρπωθεί και τα οφέλη από την ανάπτυξη του τουρισμού.
Η βελτίωση του επιπέδου των παρεχομένων τουριστικών υπηρεσιών, μπορεί σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες τουριστικές υποδομές να βελτιώσει συνολικά τις επιδόσεις της περιοχής στον τουρισμό.
Προς την κατεύθυνση αυτή μπορεί να συμβάλλουν από τη θέση τους τόσο οι φορείς του τουριστικού τομέα της περιοχής (ενώσεις ξενοδόχων, επιμελητήρια, πράκτορες κλπ.) όσο και οι διάφοροι φορείς που ποικιλοτρόπως εμπλέκονται με την ανάπτυξη του τουρισμού (Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, Δήμοι – Κοινότητες, Σύλλογοι κλπ.).
Η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας διαθέτοντας αξιόλογους τουριστικούς πόρους έχει τη δυνατότητα να αναδείξει τον εναλλακτικό τουρισμό ως οικονομική κατεύθυνση με βιώσιμη προοπτική, αρκεί το όλο εγχείρημα να αντιμετωπιστεί με τη δέουσα προσοχή και τον επαγγελματισμό που απαιτείται από την τοπική κοινωνία.
Τάσος Σιδηρόπουλος
Οικονομολόγος, Διευθυντής Προγραμμάτων ΑΝΚΟ