Στον κάθετο άξονα (Γιώργου Διαμαντόπουλου)

Διερχόμενοι της Εγνατίας οδού και καθοδόν του κάθετου άξονα Σιατίστης Καστοριάς Κρυσταλλοπηγής επιστρέφαμε μια χειμωνιάτικη μέρα στα πατρώα εδάφη του Καλλικρατικού δήμου Βοΐου. Ένας εκ των συνεπιβατών ετεροδημότης, ο οποίος ξέχασε την οικογενειακή μερίδα στο χωριό με δικαίωμα ψήφου, αναρωτήθηκε. Τι είναι το Βόϊο; Η απάντηση όλων, είναι Βουνό. Τι σχέση έχει το όρος Βόїο με το δήμο Βοΐου; Απάντηση. Την ίδια σχέση που έχει το όρος Ασκιον(Συνιάτσικος) με τον πρώην Καποδιστριακό δήμο Ασκίου. Το 1927 η εξ Αθηνών επιτροπή τοπωνυμιών έκρινε ότι η επαρχία Ανασελίτσης έφερε ξενικό, βάρβαρο και ανθελληνικό όνομα. Έτσι την  μετονόμασε σε επαρχία Βοΐου από το γειτονικό όρος Βόϊον. Αντίθετα το υποθηκοφυλάκειο και το ειρηνοδικείο συνέχισαν να ονομάζονται Ανασελίτσης. Δυστυχώς η επιτροπή αυτή,όπως και σε άλλες μετονομασίες, τόσο μυαλό είχε.

Occasione data(αφορμής δοθείσης)  ξεκίνησε ένα ερωτηματολόγιο για να κατανοήσουμε σε ποιόν δήμο ανήκουμε. Άλλωστε βεβιασμένα έφτιαξαν αυτόν τον δήμο όπως και πολλούς άλλους, στη βάση ενός σχεδίου τεχνοκρατών και πολιτικών. Οι ίδιοι έγραψαν στα παλιά υποδήματά τους τη γνώμη των πολιτών και έφτιαξαν τους σημερινούς μη λειτουργικούς δήμους.

Τις μέρες του δωδεκαημέρου στη περιοχή του δήμου Βοΐου και βορειότερα αυτού αναβιώνουν έθιμα που ρίζες έχουν τις αρχαίες διονυσιακές λατρείες με τα ρωμαϊκά ξεφαντώματα. Είναι τα μπουμπουσιάρια και τα  ρουγκατσιάρια. Τέλη του Δεκέμβρη και αρχές Γενάρη ξεκινούν οι γιορτές, οι οποίες μετεξελίχτηκαν σε καρναβαλικές. Τα έθιμα ιστορικά ήταν γιορτές μεταμφιεσμένων μετά  σατυρικών διαλόγων, χορών, οινοποσίας με συνοδεία γκάιντας,  ζουρνά ή χάλκινων οργάνων. Αν δεν είχαν όργανα, χρησιμοποιούσαν κουδούνια Ουδεμία σχέση είχαν με τις σημερινές αποκριάτικες μεταμφιέσεις. Τώρα οι καρναβαλιστές ανεβαίνουν σε πλατφόρμες γεωργικών ανελκυστήρων και παρουσιάζουν σχολικά σκετς με δόσεις τοπικής σάτιρας.  Παρέες σε ομοιόμορφες στολές παρελαύνουν ενώπιον εξέδρας επισήμων και προσπαθούν να δώσουν εικόνα πατρινού καρναβαλιού. Ακολουθούν ενώπιον τηλεοπτικών τοπικών καναλιών βαρύγδουπες δηλώσεις των επισήμων αρχόντων. Οι εκδηλώσεις αυτές που κράτησαν στο χρόνο, εξελίσσονται ημερολογιακά Δεκέμβρη και Γενάρη σε Εράτυρα, Γαλατινή, Σιάτιστα, Αργος Ορεστικό, Καστοριά αλλά και σε άλλους οικισμούς του Βοΐου, της περιοχής Καστοριάς και Φλώρινας. Τα μπουμπουσιάρια και τα ρουγκατσάρια έχασαν την παροδοσιακή  γνήσια ταυτότητά τους. Σήμερα έγιναν καρναβαλικές αποκριάτικες εκδηλώσεις στην καρδιά του χειμώνα. Τον τελευταίο καιρό σύλλογοι σε ποντιακά χωριά αναβιώνουν ένα έθιμο του δωδεκαημέρου, τους μωμόγερους. Η όλη τελετουργία του εθίμου έχει αρχαιοελληνικές ρίζες και κρατάει αναλλοίωτη τη παράδοση. Μακάρι το έθιμο να παραμείνει γνήσιο και να μη εξελιχτεί σε καρναβαλικό ξεφάντωμα. Η απορία είναι, γιατί φορούν φουστανέλες με περικεφαλαία. Πιθανό να έχουν αντικαταστήσει τις  χλαμύδες με την νεοελληνική παραδοσιακή φορεσιά.

Όλος αυτός ο τόπος του δήμου Βοΐου επί Οθωμανικής κυριαρχίας ήταν ο καζάς Ανασελιτσης(Επαρχία) με διευρυμένα όρια. Μετά την απελευθέρωση του 1912 η επαρχία αυτή συνέχισε να υπάρχει ως υποδιοίκηση του Ελληνικού κράτους. Το 1927 η επιτροπή αλλαγής ονομάτων και τοπωνυμίων ονόμασε την επαρχία αυτή Επαρχία Βοΐου. Το όνομα πήρε από το όρος Βόϊον. Η επαρχία ουδέποτε λειτούργησε ως αυτόνομη υποδιοίκηση, πλην ορισμένων υπηρεσιών Εφοριών, ΙΚΑ, Ειρηνοδικίων και Εκπαίδευσης, οι οποίες ήσαν κατανεμημένες μεταξύ Σιατίστης και Νεαπόλεως. Οι οικισμοί παρά του Ασκίου(Συνιάτσικος) όρους επί οθωμανικής κυριαρχίας δεν υπήχθησαν στον καζά Ανασελίτσης. Οι κοινότητες αυτές ήταν αυτόνομες, οι οποίες δήλωναν υποταγή και υπακοή στον Σουλτάνο. Στρατιωτικά κυριαρχούνταν από τους μπέηδες της Ανασέλιτσας και διοικητικά από τη Μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης.

Όσοι γεννηθήκαν στη σκιά του Ασκίου όρους, άραγε μπορούν να είναι Βοϊώτες η Βοϊάτες; Όχι βέβαια. Βοϊώτες ή Βοϊάτες έιναι οι κάτοικοι παρά του Βοΐου όρους. Είναι από το Τσοτύλι και άνωθεν του Ζιουπανίου(Πενταλόφου). μέχρι των ορίων της Καστοριάς και Γρεβενών αλλά και της κοιλάδας του Επταχωρίου μετά του ποταμού Σαρανταπόρου ένθεν, κακείθεν οικισμών.  Πάνω από 40 οικισμοί βρίσκονται στο όρος Βόϊον. Εκεί κατοικούσαν οι περίφημοι χτίστες πέτρας, με τα όμορφα πέτρινα γεφύρια, τα Μαστοροχώρια και Καστανοχώρια μέσα σε οξιές και βελανιδιές. Όλα αυτά ήταν χτισμένα πάνω σε ένα  υποαλπικό τοπίο. Σήμερα είναι έρημα από κατοίκους το χειμώνα και αναβιώνουν μόνο το καλοκαίρι.  Ο τόπος αυτός με τα περίφημα περιηγητικά μονοπάτια, τις παλιές πεζόστρατες, οι κάτοικοι τις χρησιμοποιούσαν για δρόμους, που οδηγούσαν στο Τσοτύλι. Από τα μονοπάτια του Βοΐου κατέβαιναν στο παζάρι του  Τσοτυλίου να ψωνίσουν και πουλούσαν τα προϊόντα τους. Αυτοί είναι οι Βοϊώτες.

Η απέναντι περιοχή  πέραν του ποταμού Αλιάκμονα είναι το κάτω Βόϊοι; Όχι βέβαια. Αν εννοούν κάτω Βόϊο τη περιοχή Τσοτυλίου, Μόρφης, Αυγερινού κλπ. έχει καλώς. Αν εννοούν όμως κάτω Βόϊο από Νεάπολη και προς Εράτυρα  Γαλατινή και Σιάτιστα είναι βαθιά νυχτωμένοι. Τους κατοίκους των παρόχθιων οικισμών του Αλιάκμονα ουδέποτε τους αποκάλεσαν Βοϊώτες. Πόσο περισσότερο τους απέναντι του ποταμού.  Εκεί γυμνός από δάση στέκει ο Σινιάτσικος, με εξαίρεση τα δασωμένα χωριά Σισάνι, Νάματα και Βλάστη. Οι κάτοικοι παρά του Ασκίου όρους ουδέποτε υπήρξαν Βοϊώτες. Αυτό που προσδιορίζει σήμερα τους κατοίκους της περιοχής είναι ορισμός σε δημότες του δήμου Βοΐου. Μέχρι το 1998 ήταν δημότες των τοπικών κοινοτήτων, μετά έγιναν δημότες των καποδιστριακών δήμων, τώρα έγιναν δημότες των Καλλικρατικών δήμων και το μέλλον αβέβαιο εστί.  Είναι φανερό  ότι ο αυτοδιοικητικός χάρτης πολλές φορές στο μέλλον θα αλλάξει και οι δημότες θα αλλάζουν ταυτότητες.

Στη χάραξη των νέων αυτοδιοικήσεων εκτός από τις επίσημες έδρες των δήμων όρισαν για άγνωστο λόγο και ιστορικές έδρες. Ο δήμος Βοΐου ιστορική έδρα έχει τη Νεάπολη. Κατά αρχήν ελάχιστοι γνωρίζουν ποια είναι η ιστορική έδρα. Αλλά στο ερώτημα  γιατί η Νεάπολη; η απάντηση είναι, ρωτήστε τους τεχνοκράτες. Η Νεάπολη για μια μέρα ορίστηκε έδρα του δήμου. Άμεση ήταν οι αντίδραση των κατοίκων της Σιάτιστας. Με διορθωτική απόφαση των ιθυνόντων ορίστηκε τελεσίδικα η Σιάτιστα. Μέχρι  την απελευθέρωση του 1912 η Λειψίστα η Νασλίτσα ήταν έδρα των μπέηδων και του τούρκου καϊμακάμη. Εκεί ήταν έδρα της τούρκικης μεραρχίας των εφέδρων της Ανασελίτσης. Αυτή η μεραρχία ήταν μία από τις δυνάμεις του τούρκικου στρατού που φρουρούσε τις πόρτες του Σαρανταπόρου προς Ελασσόνα μεριά. Στην επέλαση του Ελληνικού στρατού η πρώτη μεραρχία που κατέρρευσε, ήταν της Ανασελίτσης. Στην μεραρχία Ανασελίτσης οι Νεότουρκοι είχαν επιστρατεύσει πολλές εθνότητες, Έλληνες, Αλβανούς , Βόσνιους κλπ. Στη πρώτη τουφεκιά οι επίστρατοι τη κοπάνησαν και καλά έκαναν. Η μεραρχία ηττήθηκε κατά κράτος.  Με την απελευθέρωση ο Έλληνας διοικητής ή καϊμακάμης, ακόμα και μετά την απελευθέρωση έτσι τους ονομάτιζαν, ουδέποτε πήγε στη Λειψίστα(Νεάπολη), Ο ίδιος εγκαταστάθηκε στην αμιγώς ελληνική κώμη Σιάτιστα. Από τότε η Σιάτιστα καθιερώθηκε έδρα της επαρχίας. Αυτά μάλλον γνώριζαν,  αν και αμφιβάλουμε,  οι τεχνοκράτες του σχεδίου Καλλικράτης και  όρισαν ιστορική έδρα τη Νεάπολη. Άλλη εξήγηση δεν δύναται να δοθεί.

Με όλα αυτά και τόσα άλλα έφτιαξαν τους νέους δήμους χωρίς ταυτότητα και άμεση λαϊκή εξουσία. Με τον τρόπο τους κατήργησαν συλλογικότητες και το λόγο των πολιτών. Αδυνατούν να λύσουν προβλήματα τοπικών οικονομιών. Είναι ανύπαρκτοι σε παρεμβάσεις προβλημάτων  ανεργίας στον τόπο τους. Έχουν  παραλύσει ιστορικές δομές της αυτοδιοίκησης όπως λαϊκές συνελεύσεις και συμμετοχικές δράσεις. Αδύναμοι παρακολουθούν τις εξελίξεις εκ του μακρόθεν. Στην οικονομική τους δυσπραγία κατάφεραν να χαρατσώσουν τους δημότες με υψηλά δημοτικά τέλη. Μέχρι τώρα κανένας δήμος δεν μείωσε τα δημοτικά τέλη. (παράδειγμα το χαράτσι 80% επί της αξίας του νερού και τόσα άλλα)

Οι τοπικές κοινωνικές συλλογικότητες οι οποίες αναδείχτηκαν στη δεκαετία του 70 και μετά, παρήκμασαν. Εκατοντάδες σήμερα σύλλογοι συνωστίζονται σε τηλεοπτικές εκπομπές παράδοσης και πολιτισμού, έτσι όπως τις ονομάζουν τα κανάλια, για μια εφήμερη εκπομπή με χορό τραγούδια και φαγητό. Όλα αυτά είναι καλά για την αναβίωση της παράδοσης. Αλλά πολιτισμός δεν είναι μόνο αυτό. Πολιτισμός είναι παραγωγή πολιτικής με παρέμβαση στη κοινωνία και ανατροπή κατεστημένων πραγμάτων που βαρύνουν τις τοπικές κοινωνίες.    

Οι ομιλούντες στις εκπομπές αυτές αποφεύγουν οποιανδήποτε αναφορά στη σημερινή πραγματικότητα. Οι ίδιοι επιμένουν στην ιστορικότητα των χωριών και την παράδοση που άφησαν οι παππούδες.  Σωστά αναφέρονται στην ιστορία και την παράδοση. Δεν μπορεί όμως να δημιουργούνται ψευδεπίγραφες εντυπώσεις. Ουδεμία αναφορά γίνεται για τις τοπικές κοινωνίες στην ανεργία, την οικονομική κρίση, τη παραγωγική κατάρρευση ,τη κάθοδο εισοδημάτων, το  όριο φτώχειας και τόσα άλλα. Στις εκπομπές αυτές η πραγματικότητα κρύβεται κάτω από το χαλί, με τον πολιτισμό να μη έχει σχέση με το σήμερα και να είναι μόνο η παράδοση. Η λαθεμένη εικόνα που δίνεται  για τον 19^ο και 20^ο αιώνα, ότι συσσωρεύτηκε  πλούτος στα χωριά, απέχει της πραγματικότητας. Αν είχε συμβεί αυτό, η νεότερη Ελλάδα θα ήταν μια ισχυρή βιομηχανική χώρα. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας λίγοι ήσαν οι πλούσιοι Αυτοί είχαν τα φιρμάνια από τους τούρκους μπέηδες για ελεύθερη διακίνηση, μετακίνηση και εμπορία στην οθωμανική επικράτεια και στα ξένα. Αυτοί ήταν οι προνομιούχοι. Οι εκατοντάδες κάτοικοι των χωριών μας ήταν δούλοι του σουλτάνου, οι οποίοι  ζούσαν στη φτώχεια και την ανέχεια. Δυστυχώς το νεοελληνικό κράτος συνέχισε  να λειτουργεί με τους προνομιούχους και έφτασε στο σήμερα.

Με αυτά και τόσα άλλα διασχίσαμε τον κάθετο άξονα που τέμνει τον δήμο Βοΐου, φτάνοντας στα όρια της Καστοριάς. Ο τόπος αυτός επιτέλους βγήκε από την απομόνωση. Ευτυχώς ακόμα δεν εγκατέστησαν διόδια.

Γιώργος Διαμαντόπουλος.