Παρουσίαση Βιβλίου του Σπύρου Παπαβραμίδη, Ιατρού, ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ
Από τον καθηγητή Βιολογίας του Α. Π. Θ. Θωμά Σαββίδη.
Τίτλος: Ο ΤΟΠΟΣ ΜΟΥ Ο ΜΙΚΡΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ. Η ιστορία του χωριού Ντοβρούνιστα (Κληματάκι) Γρεβενών
Αγαπητοί Πατριώτες,
Είναι ευτυχής η συγκυρία να μετέχουμε σε μια πνευματική εκδήλωση στον τόπο όπου ξεκινήσαμε, ο συγγραφέας και ο ομιλών, τα πρώτα μας βήματα για μια μακρά ακαδημαϊκή πορεία.
Αμφότεροι, μέσα από το φωτεινό εκπαιδευτήριο, το Γυμνάσιο, αλλά και από τον περιβάλλοντα χώρο του Τσοτυλίου τιθασεύσαμε και διαμορφώσαμε τον εφηβικό μας χαρακτήρα. Πήραμε πολύτιμες γνώσεις και αρχές που μας συνοδεύουν μέχρι σήμερα. Υπό αυτήν την παραδοχή το Τσοτύλι είναι και δικός μας τόπος. Ένας τόπος μικρός, ένας τόπος μέγας. Τόπος μικρός με μεγάλη ιστορία, τόπος μικρός με μεγάλη κοινωνική προσφορά, τόπος μικρός με μεγάλους ανθρώπους.
Το παρόν πόνημα από την πρώτη ματιά δίνει την αίσθηση ενός άρτια οργανωμένου έργου. Το μέγεθος επαρκές, με 400 καλογραμμένες σελίδες και το εξώφυλλο χοντρό, στοιχεία που το τοποθετούν «όρθιο» σε μια βιβλιοθήκη και το καθιστούν «ανθεκτικό» στο χρόνο.
Η εικόνα του εξωφύλλου με ένα οθωμανικό έγγραφο αριστερά (Χουτζέτι) και δεξιά την εξώθυρα του ναού του χωριού (Αγίου Γεωργίου) μαρτυρεί το διττό περιεχόμενο του έργου στις δύο ιστορικές περιόδους (Οθωμανική και Χριστιανική).
Ο κύριος τίτλος ποιητικός και μεστός συναισθήματος «Ο τόπος μου ο μικρός, ο μέγας» παραπέμπει στην αντιφώνηση του Οδυσσέα Ελύτη όταν παράλαβε το βραβείο Νόμπελ, στις 18 Οκτωβρίου 1979: «Η χώρα μου είναι μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου». Για πληρέστερη ενημέρωση υπάρχει και διευκρινιστικός υπότιτλος: «η ιστορία του χωριού Ντοβρούνιστα (Κληματάκι) Γρεβενών».
Στο οπισθόφυλλο υπάρχει το βιογραφικό για την γνωριμία συγγραφέα – αναγνώστη. Σύντομο βιογραφικό για μια μεγάλη πορεία από το Κληματάκι, στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης με μεγάλη προσφορά στην επιστήμη και στον άνθρωπο.
Η γλώσσα του κειμένου είναι απλή, λιτή και κατανοητή στον καθένα. Μέσα από τις σελίδες του μεταφέρει ζωντανούς διαλόγους στην τοπική εκάστοτε διάλεκτο, όχι μόνο από τον περιορισμένο χώρο του Κληματακίου αλλά επεκτείνεται και στην ευρύτερη περιοχή.
Παραθέτει την ιστορία του χωριού από την εποχή των αρχαίων οικισμών (παρβανάς, λαθήρια, λιάζη, παλιογλάς), ενώ εστιάζεται περισσότερο στην οθωμανική περίοδο και εντεύθεν. Βασίζεται στην προφορική ή βιβλιογραφική πληροφορία την οποία δεν υιοθετεί de facto, αλλά την παραθέτει στην κρίση του αναγνώστη και αναπτύσσει περαιτέρω προβληματισμούς. Ανασύρει από τη μνήμη και αναδεικνύει ξεχασμένες λέξεις και εκφράσεις, κυρίως δωρικές οι οποίες επεξηγούνται άμεσα με αστερίσκο. Υπό αυτήν την έννοια το έργο υπέχει θέσιν λεξικού, ιδιαίτερα της δωρικής διαλέκτου.
Τα μικρά και πολλαπλά ιστορικά στοιχεία συνθέτουν, ως ένα πάζλ, την ιστορία της ευρύτερης περιοχής. Η διαχρονική εξέλιξη της Ντοβρούνιστας (Κληματάκι) εντάσσεται στο συγκεκριμένο ευρύτερο γεωγραφικό περιβάλλον με τα γειτονικά χωριά, όπως Άγιος Γεώργιος, Κιβωτός κ.λ.π. με εξέχουσα θέση το Τσοτύλι και κυρίαρχο στοιχείο το Γυμνάσιο. Ο δρόμος προς το Τσοτύλι περνά αναγκαστικά από την Πραμόριτσα, ένα μικρό ποτάμι, πηγή ζωής αλλά και ενέργειας (υδρόμυλοι) για πολλά παραποτάμια χωριά. Η προσέγγιση του Τσοτυλίου, δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την γέφυρα της Πραμόριτσας, ένα έργο που η ιστορία και ο καθοριστικός ρόλος περιγράφονται με στοιχεία στο εν λόγω πόνημα.
Το Γυμνάσιο Τσοτυλίου ιδρύθηκε από την Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Κωνσταντινούπολης στο κέντρο της Δυτικής Μακεδονίας σε ένα κεφαλοχώρι αποστρατικοποιημένο με αγορά. Πολλά ιστορικά βιογραφικά πετυχημένων επιστημόνων εκ Ντοβρουνίστης, αποφοίτων του Γυμνασίου, αναφέρονται στο σύγγραμμα.
Σημαντικά στοιχεία αναφέρονται στη δομή της οικογένειας, σε μεγάλο βαθμό πατριαρχική. Η δόμηση των κατοικιών με αρχιτεκτονικές αρχές διανθίζεται με την τελετουργία και τις δοξασίες των κατοίκων.
Ένα μεγάλο κεφάλαιο αναφέρεται στους εξισλαμισμένους κατοίκους της Ντοβρούνιστας και στις σχέσεις τους με τους υπόλοιπους χριστιανούς του χωριού. Η αγαστή συνεργασία τους, η συμμετοχή τους στις γιορτές και η αλληλοεκτίμηση του παπά με τον χότζα του χωριού.
Το έργο καλύπτει ένα σημαντικό κενό στην ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα καθόσον οι αναφορές στα υπάρχοντα ιστορικά εγχειρίδια είναι ιδιαίτερα πενιχρές για την περιοχή Γρεβενών και Βοΐου. Αυτό οφείλεται στην σεμνότητα των αγωνιστών και στην πίστη τους στο χρέος και όχι στην προβολή. Ακόμα, οι απόγονοί τους δεν είχαν ούτε την προθυμία ούτε τις προσβάσεις στον κρατικό μηχανισμό για την ανάδειξη της εθνικής αυτής προσφοράς. Δηλαδή και ήρωας να γίνεις χρειάζεσαι «μέσον».
Ακολουθούν οι αυθεντικές αφηγήσεις από τους επιζήσαντες της Μικρασιατικής Καταστροφής με πλήρη κατάλογο στρατευσίμων. Η συνθήκη της Λωζάνης επέφερε την αναγκαστική ανταλλαγή των πληθυσμών με την αποχώρηση των Βαλλαάδων και την έλευση των Ποντίων προσφύγων. Μια νέα περίοδος αρχίζει με στοίχημα την ομογενοποίηση του πληθυσμού (ντόπιων και Ποντίων) μέσα από εθνικές περιπέτειες όπως το έπος του 40 και η Εθνική Αντίσταση.
Το επιστέγασμα αυτής της περιόδου είναι η Μάχη του Φαρδύκαμπου, όπου καταγράφονται λεπτομερώς οι αντιστασιακές ομάδες από τα χωριά της περιοχής Γρεβενών – Βοΐου (Πολύλακκος, Τσιαρούσνο, Σιάτιστα, Βουχωρίνα, Τσοτύλι, Άγιο Γεώργιος, Κληματάκι, Κιβωτός, Κοκκινιά, Πεντάλοφος, Βουδουρίνα, Βέντζια, Νεάπολη) και η συμβολή τους στην όλη επιχείρηση. Ο απολογισμός της χαρακτηρίστηκε «θαύμα»: 40 ιταλοί νεκροί, 603 αιχμάλωτοι, λάφυρα και ολόκληρος ο οπλισμός. Από την άλλη μεριά 3 Έλληνες νεκροί και 11 τραυματίες …. Ο λαός πανηγύρισε τη νίκη του Φαρδύκαμπου:
«Ελεύθερο είναι το Τσοτύλι, Νεάπολη και Γρεβενά
Τα πήραν οι αντάρτες πάλι, με τη γενναία τους καρδιά
Και εξακόσιοι τρεις πιαστήκαν παρ΄ευθύς
Και πάνε στο Ζιουπάνι (Πεντάλοφος) να τους δεις»
Ο εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) ήταν μια δύσκολα διαχειρίσιμη κατάσταση για τους κατοίκους, αλλά και για τον συγγραφέα, όπως έντεχνα διαφαίνεται μέσα από τους στοίχους του Οδυσσέα Ελύτη στο έργο του ο ήλιος ο ηλιάτορας:
«Ανάθεμα την ώρα – ποιος ορίζει εδώ
Το ανάποδο βαφτίζει – και το λέει σωστό
Του αδύναμου το δίκιο – μήτε λέει ποτέ
Βγάνει τη νύχτα μέρα – και το’ ορκίζεται
Όπου μεγάλη πόρτα – πίσω της αυτός
Κάνεις να την ανοίξεις – γίνεται άφαντος»
Αλλά και από τις απλοϊκές αφηγήσεις της Δέσπω Παπαβραμίδου (Σπύραινας):
«Τ’ μέρα έρχουνταν οι χωροφυλάκοι κι οι ΜΑΫδις
Κι του βράδ’ οι αντάρτοις. Από ποιον να φυλαχτείς».
Παρόλα αυτά το κεφάλαιο το διαχειρίζεται ο συγγραφέας με χειρουργική ακρίβεια, αντικειμενικότητα και διακριτικότητα.
Μετά την δύσκολη περίοδο του εθνικού διχασμού ακολουθεί επί τέλους η περίοδος δημιουργίας και προκοπής. Ένα ευχάριστο κεφάλαιο που περιγράφει τα ήθη και έθιμα της περιοχής τις γιορτές τα πανηγύρια και κοινωνικές εκδηλώσεις (αρραβώνες, γάμοι, γλέντια) που ομορφαίνουν τη ζωή και την καταληκτική εικόνα του αναγνώστη.
φωτο Savvatoula Keloglou
Θωμάς Σαββίδης
Καθηγητής Βιολογίας Α. Π. Θ.
