Βάντσες (Ανω& Κάτω Κώμη Κοζάνης) ΠΡΟΓΟΝΙΚΕΣ ΕΣΤΙΕΣ ΚΟΖΑΝΙΤΩΝ. Σταύρος Π. Καπλάνογλου

Βάντσες (Ανω& Κάτω Κώμη Κοζάνης) ΠΡΟΓΟΝΙΚΕΣ ΕΣΤΙΕΣ ΚΟΖΑΝΙΤΩΝ. Σταύρος Π. Καπλάνογλου

ΒΑΝΤΣΕΣ (ΑΝΩ & ΚΑΤΩ ΚΩΜΗ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΠΡΟΓΟΝΙΚΕΣ ΕΣΤΙΕΣ ΚΟΖΑΝΙΤΩΝ (15ον )

(Άλλες ονομασίες : Λουτρόν , Banium , 40 Βάντσες – Βάντσα – Βάνιτσα , Βάνιτζα , Απάνου & Κάτου Βάνιτσα )

Σταύρου Π. Καπλάνογλου Συγγραφέα Ιστορικού ερευνητή

Μια κοντινή περιοχή με την Κοζάνη ,από οπού ήρθαν και εγκαταστάθηκαν κάτοικοι στους 2 τότε (15ος αιώνας ) μικρούς οικισμούς Σκρκα & Τζαμάρα της Κόζιανης είχαν καταγωγή από τις Βάντσες όπως λεγόταν τότε τα χωριά Άνω και Κάτω Κώμη και ο μικρός οικισμός της Μαγούλας που δεν υπάρχει πια και βρισκόταν αναμεσα στα 6 – 14 χλμ από την Κοζάνη ( Από βορά προς νότο : Μαγούλα, Άνω Κώμη, Κάτω Κώμη . )

Παλιότερες φήμες μιλούσαν όχι μόνον για τους 3 παραπάνω οικισμούς που αναφέρουμε άλλα για 40 οικισμούς ( 40 Βάντσες !! ) άραγε ποια είναι η αλήθεια :

Με το θέμα ασχολήθηκε διεξοδικά ο Βαντσίωτης κ. Σταμκόπουλος Νικόλαος που από ότι φαίνεται έχει ιδιαίτερη αγάπη και γνώση για την γενέθλια του γη .

Που έγραψε στην παρουσίαση του βιβλίου του με τον τίτλο << ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΣΑΡΑΝΤΑ ΒΑΝΤΣΕΣ >> Έκδοση της Παρέμβασης του 2022 .

«Άραγε, κατά το παρελθόν υπήρξε όντως κάποια μεγάλη πόλη ανάμεσα στην Κοζάνη και τον Αλιάκμονα; Την ονόμαζαν Βάντσα; Είχε στα αλήθεια κάποτε η Βάντσα το μέγεθος πόλης με σαράντα συνοικίες; Ποιοι την ονόμασαν έτσι; Οι Σέρβοι; Ποιοι και πότε εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή; Τι γλώσσες μιλούσαν και πως δομούσαν τους οικισμούς τους;

Τι είναι γνωστό για την ιστορία των επιδημιών στην περιοχή της Κοζάνης; Τι πληροφορία κομίζουν τα οικωνύμια και τα μικροτοπωνύμια γύρω από τις Βάντσες; Τι μπορεί και τι δεν μπορεί να σημαίνει «Βάντσα»;

Ήταν όντως «Λουτρό» το προηγούμενο όνομα της Βάντσας;

Πού να βρίσκονταν οι θρυλικές Σαράντα Βάντσες και τι τις ερήμωσε;

Οι Οθωμανοί, οι επιδημίες, ή κάτι άλλο; Είναι οι Σαράντα Βάντσες θρύλος; Πραγματική ιστορία; Ή απλά ένα παραμύθι;

Υπάρχει, δηλαδή, κάποια αλήθεια πίσω από την παράδοση των χαμένων Σαράντα Βαντσών;

Αν όχι, τι θα μπορούσε να έχει οδηγήσει στην κατασκευή αυτού του σωζόμενου θρύλου; Αυτά, και πολλά ακόμα ερωτήματα, επιχειρεί να απαντήσει αυτό το βιβλίο.

Η όλη αναζήτηση, προσφέρει πολλές πληροφορίες, όχι μόνο για τους δύο οικισμούς, αλλά για ένα μεγάλο μέρος της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα».

*Στην υπόλοιπη παλαιότερη βιβλιογραφία διαβάζουμε :

<< ….. Μέτα την Άλωση του χωρίου από τους Τούρκους περίπου το 1400 μ.Χ. και την εγκατάσταση των Κονίαρων στην περιοχή ,οι δυο Βάνιτσες που είχαν απομείνει ονομάσθηκαν η μια Άνω -Μεγάλη Βάνιτσα και η άλλη Κάτω Βάνιτσα,

Με το όνομα αυτό ήταν γνωστό το χωρίο καθ’ όλη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας και άνηκε στην επαρχία Τσιαρτσιαμπά.

Ο κώδικας της Ζάμπορδας περιλαμβάνει τα χωριά Μαγούλα με 5 βαπτιστικά της δεύτερης γραφής και Απάνου Βάντζα.

Το ότι με την πρώτη γραφή αναγράφονται 156 Βαπτιστικά και 139 την δεύτερη αποδεικνύει ότι η Αν ω Κώμη ήταν τουλάχιστον Κωμόπολις τον 16ο και τον 17ο αιώνα. …. >>

Ακόμη οι 3 πρώτοι που έγραψαν για την ιστορία της Κοζάνης μιλούν και για την Βάνιτσα.

Οι μεν Χαρ. Μεγδάνης και ο Κων. Γουναρόπουλος συμφωνούν ότι η τότε Βάνιτσα υπήρχε προ της πτώσεως του Βυζαντίου, ο δε Π. Λίουφης αποκαλύπτει δυο χρυσόβουλα στη μονή της Ολυμπιώτισσας (Θεσσαλίας).
Το πρώτο εκδόθηκε το 1336 από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο. από αυτή συμπεραίνουμε ότι η Κοζάνη μαζί με το «Καπετανικειο Βανίτσης» υπήγετο εις την δικαιοδοσία της μονής.
Το δεύτερο που είναι γραμμένο σε περγαμηνή στα λατινικά χρονολογείται στο έτος 1730 και εκδόθηκε από το Ροδόλφο Καντακουζηνό. Αυτό στηρίζετε σε προηγούμενο και καταγράφει εκ νέου τα κτήματα της μονής.

Μεταξύ των άλλων περιλαμβάνει και την περιοχή του χωριού :
«…….πλησίον των Σερβίων , την χώραν Βάνιτζαν μετά των νερόμυλων….».

********************************************************************

Ι. ΑΝΩ ΒΑΝΤΣΑ

( Λουτρό ,Απάνου Βάνιτσα , Άνω Κώμη )

Η Άνω Κώμη είναι και ήταν χωριό της Ελιμείας και σήμερα ανήκει στο δήμο Κοζάνης. Η  παλαιότερη ονομασία του χωριού είναι  Βάντσα .

Βρίσκεται στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, 9 χιλιόμετρα νότια της Κοζάνης και 8 χιλιόμετρα από τη βόρεια όχθη του Αλιάκμονα.

Ένας μικρός οικισμός που υπήρχε στο βόρειο τμήμα της Άνω Κώμης και έφερε την ονομασία Μαγούλα θεωρείται ότι ήταν η Ακρόπολη του αρχαίου οικισμού και εκεί βρισκόταν ο Ναός του Διονύσου κατά τον Λίουφη , όπου και βρεθήκαν 3 ανάγλυφες επιγραφές (έως το 1924. που εκδόθηκε το βιβλίο του. )

Θα παραθέσουμε όλες τις επιγραφές που ο Πανδέκτης της αρχαιολογικής υπηρεσίας δημοσιεύει μαζί με τις 3 επιγραφές που είναι καταγεγραμμένες στο βιβλίο Ιστορία της Κοζάνης του Π.Λίουφη και στο τέλος της δημοσίευσης θα δώσουμε τις λίγες πληροφορίες που συγκεντρώσαμε για την Μαγούλα που δεν υπάρχει πια εδώ και ένα αιώνα τουλάχιστον .

ΟΝΟΜΑ

Τα διαχρονικά ονόματα της Βάντσας ήταν : Λουτρόν , Banium , 40 Βάντσες , Βάντσα . Βάνιτσα , Βάνιτζα , Απάνου Βάνιτσα . Άνω Κώμη .

–Λουτρόν

Λέγετε ότι το αρχαίο όνομα του χωριού ήταν Λουτρόν

Λουτρόν. Ἀπ’ τό λούω, ὅπου δές γιά περισσότερα παράγωγα.

Λούω (=λούζω). Ἀντί λόω. Ἀπό ρίζα λοF-. Ἐνεστώ-τας: λόF-σ-ω  μέ τροπή τοῦ F σέ υ λού-σ-ω καί μέ ἀποβολή τοῦ σ ἀνάμεσα σέ δυό φωνήε-ντα λούω.

*Παράγωγα: λουτρόν, λουτροφόρος,λουτροχόος, λουτρών, λουτήρ, λουτρίς, λουτή-

ριον, λοῦσις (=λούσιμο), λῦμα (=ξέπλυμα), λύθρον (=ἀκαθαρσία ἀπό αἷμα), λύμη (=βλάβη)(ἀπό ἐκτετ. τύπο λυ)

— Banium

Η λέξη «μπάνιο» αναφέρεται ως αντιδάνειο από τo ιταλικό bagno που μας έρχεται από το λατινικό balneum. Και τα δύο προέρχονται από το αρχαιοελληνικό βαλανείον.

Η λέξη “βαλανείον” (λουτρό) προέρχεται από την ρίζα του “βαλανεύω” και της “Βαλανευτικής”, λέξη που περιγράφει την τέχνη του μπάνιου. Σύμφωνα με μερικές ερμηνείες, σχετίζεται με το “βάλλω” (ρίχνω, καλύπτω) και το “βάλανος” (το μέρος που πέφτει νερό κατά το μπάνιο). 

Η λέξη αναφέρεται στα δημόσια λουτρά∙ και την ερμηνεύει εκτός από τον Πλάτωνα και ο Αριστοφάνης που μας λέει για κάποιον βρωμιάρει ότι οὐδέποτε εἰς βαλανείου ἧλθεν λουσόμενος. Με τη λέξη «βαλανείον» εννοούσαν το δημόσιο λουτρό όπου οι λουόμενοι κατά την διάρκεια του λουτρού ᾖδον τάς βαλανείων ὠδάς

*. Ο Λουτρών: παρά το λούω**, το λούον∙ «οὔ γάρ αὐτοί καθαίρομεν τό ὓδωρ, ἀλλά καθαιρόμεθα». Δηλ. δεν καθαρίζουμε εμείς το νερό, αλλά καθαριζόμαστε.

Το Ε.Μ διαβάζουμε ακόμα «τήν ἐκ τῶν βαλάνων τῶν καιομένων διά τήν θέρμανσιν τοῦ ὓδατος». Βαλανεύς λεγόταν αυτός που ετοίμαζε το νερό του βαλανείου.

Να σημειώσουμε σχετικά πως, Λουτρών λέγεται το ιδιωτικό λουτρό δηλ. το δωμάτιο προς λοῦσιν∙ και ότι λουτρά είναι τα «εἰς λύσιν ἂγοντα τῆς ἀκαθαρσίας». Στον Όμηρο βλέπουμε τη λέξη και ως λοετρόν.

–40 Βάντσες – Βάντσα – Βάνιτσα = Βάνιτζαν .

Βάνιτσα που προέρχεται από την λατινική λέξη BANIUM πoυ δόθηκε προφανώς την εποχή που στην περιοχή υπήρχαν οι Ρωμαίοι Banium σημαίνει λουτρόν.

Το πρόθεμα 40 δείχνει την ύπαρξη πάρα πολλών λουτρόν στην περιοχή

Και ήταν φυσικό μια το ρεύμα που έρχεται από τον Κρόκο πότε δεν σταμάτησε να έχει πολύ καθαρό και άφθονο νερό .

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Στην απογραφή των των Οθωμανών το 1525 μ.Χ. είχε 999 κάτοικους την εποχή που η Κοζάνη είχε 693.

Πριν από το τέλος του 19ου αιώνα όταν πέρασε από την Βαντσα ο αξιωματικός Σχοινάς που κατέγραψε διάφορες διαδρομές είχε 60 οικογένειες

περίπου 360 κατοίκους

Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Κοζάνης του 1915 υπήρχαν εγγεγραμμένοι 150 άρρενες εκλογείς

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ήταν μια περιοχή με  πλούσια  ιστορία την οποία  επιβεβαιώνουν τα πολλά  ευρήματα της Κλασικής περιόδου που αποδεικνύουν την ύπαρξη μικρής  πολιτείας  με ίχνη ακρόπολης.

Στα χρόνια αυτά ( κλασική εποχή είναι  η χρονική περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, περίπου 200 χρόνων, από το 499 π.Χ. έως το 323 π.Χ., κατά την οποία υπήρξε ραγδαία άνθιση στον χώρο του πολιτισμού)

Τα ευρήματα της Άνω Κώμης μαρτυρούν την ύπαρξη οικισμού που πρέπει να είχε σχέση με την αρχαία πόλη της Αιανής .από την εποχή που ήταν η έδρα του βασιλείου της Ελίμειας .

*Ρωμαίοι

Βέβαιον είναι ότι περιοχή του χωριού κατοικείται από των χρόνων του Καίσαρος Αυγούστου.

Οι επιγραφές αναφέρονται σε Ρωμαϊκά ονόματα

*Βυζάντιο

Η Βάντσα ή Βάνιτσα επί Βυζαντίου ήταν πόλη και αποτελούσε ιδιαίτερο καπετανάκειο στο θέμα των Σερβίων

Σε διάφορες τοποθεσίες της Άνω Κώμης ανακαλύφθηκαν βυζαντινά  ευρήματα  τα οποία   φανερώνουν   πως  η περιοχή δεν ήταν ένα απλό χωριό αλλά ένα  κεφαλοχώρι που είχε έντονη ανάπτυξη .

* Οθωμανοί

Κατά την τουρκοκρατία ,αλλά και πριν από αυτή, η πόλη αποτελούταν από πολλούς συνοικισμούς , τους οποίους η τοπική παράδοση ανάγει σε 40 (Σαράντα Βάνιτσες).
Μεταξύ των κατοίκων θρυλείται ότι ο πληθυσμός ελαττώθηκε δραματικά από την εμφάνιση θανατηφόρου νόσου και έτσι καταστράφηκαν όλοι οι συνοικισμοί εκτός δυο.το πιθανότερο είναι ότι κατελήφθησαν και κατεστράφησαν από του εξ Ικονίου άποικους Οθωμανούς Τούρκους.
Πάντως ο κώδιξ της Ζάβορδας περιλαμβάνει τα χώρια Μαγούλα με 5 βαπτιστικά της δεύτερης γραφής και Απάνου Βάνιτσας.
Το ότι με την πρώτη γραφή του κώδικα αναφέρονται 156 και στο δεύτερο 136 βαπτιστικά αποδεικνύει ότι η Άνω Κώμη ήταν τουλάχιστον σημαντική κωμόπολη κατά τον 16ο και 17ο αιώνα.

ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Είναι ένας οικισμός με πλούσια κτερίσματα τάφων σε περιοχές Μαγούλα ,Προφήτης Ηλίας Κάμπος .

Κοσμήματα χρυσά αγγεία μυκηναϊκής εποχής , υπόκαυστα λουτρών, λίθινα εργαλεία και μαρμάρινα γλυπτά και ανάγλυφα .

Υπήρχε οικισμός κατά την αρχαία εποχή όπως μαρτυρούν τα άφθονα αρχαιολογικά ευρήματα.

Ήδη ο Παν. Λίουφης διατυπώνει στην ιστορία του την γνώμη ότι στην τοποθεσία «προφήτης Ηλίας» της Άνω Κώμης υπήρχε ναός του Διόνυσου.
Την άποψη του αυτή τη στηρίζει στα σχετικά ευρήματα εκ μαρμάρου αγάλματα μικρά,ένα ορειχάλκινων αγγείων,κτλ

Παραθέτει δε 3 επιγραφές .

*Επιγραφές

1.Βρέθηκε μαρμάρινος σπόνδυλος το 1831 που έφερε την επιγραφή:

<< CEΝΤΟG ΠΕΤΡΩΝΙΟΥ ΔΙΟΝΥGΩ ΚΑΤΩΝΑΡ >>

–Πληροφορίες από τον πανδέκτη .

<< EAM 028: Αναθηματική στον Διόνυσο

*Σέξτος Πε- τρωνίου Διο-
νύσῳ κατ’ ὤναρ [εὐχήν (;)].

Βρέθηκε στη θέση Προφήτης Ηλίας Άνω Κώμης το 1831 και τοποθετήθηκε στο νάρθηκα της εκκλησίας του Αγίου Χριστοφόρου της Μαγούλας (Λιούφης, Σιαμπανόπουλος).

2.Βρέθηκε ρομβοειδής πλάκα το 1858 στο σπίτι του Δ.Σιώμου Ντότσιου που είχε την επιγραφή:

* ΛΟΓΙΚΗ ΔΙΟΝΥGΩ ΕΥΧΗ

Πληροφορίες από τον πανδέκτη

.

EAM 031: Αναθηματική στον Διόνυσο

* Λογικὴ Διονύσῳ εὐχή.

Μακεδονία, Κοζάνη, Άνω Κώμη / Ελίμεια

Σημειώσεις:

Βρέθηκε το 1858 στην Άνω Κώμη, στο σπίτι του Δ. Σιώμου Ντότσιου, κατοίκου Βανίτσας (Λιούφης). Ο Edson (1937) την αναζήτησε μάταια και υπέθεσε ότι καταστράφηκε.

3. EAM 011:

Βρέθηκε πλάκα διαστάσεων 0,56 Χ 0,43 Χ 0,23 ομοιάζουσα με βάθρον γυναικείου αγάλματος Το βάθρο αυτό βρέθηκε στα ερείπια του ναού του προφήτη Ηλία.με την κατωτέρω επιγραφή , της οποίας ελλείπουν ο πρώτος στίχος και το ήμισυ του δεύτερου:
ΒΕΡΟΣΑ ΟΥΤΕΝΩ
ΣΕΒΑΣΤΗΣ ΑΝΔΡΙΑΝΤΑ ΚΑΤΑ ΔΙΑΘΗΚΗΝ
ΔΙΟΝΥΣW ΔΗΝΑΡΙΩΝ Φ. ΓΑΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ
ΖWΣΙΜΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΚΑΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΣ
ΑΝΕΘΗΚΕ Φ. ΕΤΟΣ Π.Φ. Ρ. ΣΕΒΑΣΤΟΥ
ΤΟΥ ΚΑΙ R.Φ.Α.C. ΑΡΤΕΜΙCΙΟΥ

Ο Π. Λίουφης ερμηνεύει και χρονολογεί την επιγραφή, ως εξής:
«Γαϊός τις πλούσιος Ρωμαίος άτεκνος τον δούλων αυτού Ζώσιμο δια διαθήκης εποικήσατο απελεύθερον, κατά την Ρωμαίων συνήθεια ο δ’επελευθερος και κληρονόμος Ζώσιμος ,ως και το όνομα του κύριου αυτού έλαβε (Γάιος Ιούλιος) ανεθηκε κατά την διαθήκη του κύριου του εις τον θεΌν Διόνυσο ανδριάντα της σεβαστής κύριας του προαποθανουσης ο δε ανδριας εγενετο 500 δηναρίων ,έτους 80 βασιλεύοντος σεβαστού του Καίσαρος Γαιου QUINTC Αρτεμισίου».

Πληροφορίες από τον πανδέκτη .

Η επιγραφή αυτή αναφέρεται από τον πανδέκτη με τον ρ ΕΑΜ 11 ,αλλά έχει κάποιες μικρές διάφορες προφανώς ένα αιώνα πριν ο Π.Λιουφης δεν είχε τα μέσα να καθαρίσει την επιγραφή για να είναι ποιο ευανάγνωστα τα γράμματα και οι λέξεις .

EAM 011: Αναθηματική στον Διόνυσο

[Γ]ά̣ϊ̣ο̣ς̣ Ἰ̣ο̣ύ̣λ̣ι̣ο̣ς̣ [ . . . . . . . . περ. 15 . . . . . . . ]
Β̣εροίᾳ, οὐετρανὸς λ̣ε̣γ̣ιῶνος ❦ η̣´ ❦
σ̣ε̣β̣αστῆς, ἀνδριάντα κατὰ διαθήκην
Διονύσῳ δηναρίων ❦ φ´ Γάϊος Ἰούλιος
5Ζώσιμος ἀπελεύθερος καὶ κληρονόμος
ἀνέθηκε ❦ ἔτους ❦ πρ´ ❦ σεβαστοῦ
τοῦ καὶ Ϝ ❦ Ϙ · ς´ · Ἀρτεμεισίου.

Μακεδονία, Κοζάνη, Άνω Κώμη / Ελίμεια

Σημειώσεις:

Βρέθηκε αρχικά στα ερείπια του ναού του Προφήτη Ηλία, απ’ όπου μεταφέρθηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου για να χρησιμοποιηθεί ως κατώφλι (Λιούφης).

Χαθηκε και αργότερα ενσωματώθηκε στο νότιο τοίχο του νάρθηκα, περίπου 3 μ. από το έδαφος και εκεί εντοπίστηκε κατά τις περιοδείες του 1981 και 1982.

ΑΛΛΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ

–* Άλλες επιγραφές που βρεθήκαν μετά τον θάνατο του Π.Λιουφη και αναφέρονται στον πανδέκτη της αρχαιολογικής υπηρεσίας

***********************************************

4. EAM 018: Αναθηματική στην Ήρα

α
[Ἀρ]ί̣στω- ν] ἐποί- ε̣ι.

β
Ἥρᾳ θεᾷ 5Σεύθης Λυσανί̣- ου εὐ- χήν

Μακεδονία, Κοζάνη, Άνω Κώμη / Ελίμεια

Σημειώσεις:

Βρέθηκε στην Άνω Κώμη (Σιαμπανόπουλος).

*************************************

5. ΕAM 010: Αναθηματική στον Δία Ύψιστ

Ἀλέ- ξαν- δρος Ῥιμε- 5τάλ- κου
ὁ καὶ Ῥῆγλος Διὶ 10Ὑψίσ- τῳ εὐχή[ν].

Άγνωστης προέλευσης, ίσως από το σημερινό νομό Κοζάνης. Δεν είναι απίθανο η στήλη να προέρχεται από τον Άγ. Ελευθέριο Κοζάνης, απ’ όπου μαρτυρούνται και άλλες αναθηματικές επιγραφές στον Δία Ύψιστο. Δυνατή, ωστόσο, παραμένει η προέλευση και από την Άνω Κώμη. Η στήλη φυλασσόταν στη Μοιραρχία Κοζάνης, όπου την είδε ο Κεραμόπουλλος.

************************************

6. EAM 017: Αναθηματική στον Δία Ύψιστο

[Διὶ Ὑψίστῳ] · Τιβέρι- [ος  – – –  ] Ἀπολλ- [ – – –  ]ος Ἀμ- [ – – –  ] Κλαυδ̣ι-

Άγνωστης προέλευσης, ίσως από τον σημερινό νομό Κοζάνης. Δεν είναι απίθανο το αγαλματίδιο να προέρχεται από τον Άγιο Ελευθέριο Κοζάνης, όπου βρέθηκαν και οι περισσότερες αναθηματικές επιγραφές στον Δία Ύψιστο. Για τον ίδιο λόγο ως τόπος ανεύρεσης μπορεί να θεωρηθεί και η Άνω Κώμη.

***********************************************

-*- Ο τάφος νεαρής κόρης

Στην θέση «Ζίγρες» τοποθετείται και ο τάφος νεαρής κόρης που ανακαλύφθηκε .

Το έθιμο που καθιερώθηκε :

Το έθιμο να τελούμε  τα γαμήλια έθιμα και στολίζουμε για γάμο ένα νεαρό άτομο και κυρίως ένα νεαρό κορίτσι την μέρα που το χάνουμε υπήρχε από πολύ παλιά .Νύφη νεκροστόλισαν την  κοπέλα αυτή οι γονείς της βάζοντας της τα πολύτιμα και λεπτοδουλεμένα σκουλαρίκια της που είναι σωστά αριστουργήματα μικροτεχνίας  και τις τρεις τοξωτές πόρπες,  στολίζοντας έτσι    το μακρύ  λευκό της φόρεμα .Της έβαλαν επίσης   και   το χρυσό της δαχτυλίδι του αρραβώνα που είχε επάνω   χαραγμένη  παράσταση φτερωτού έρωτα . Κόσμησαν   το λαιμό της με ένα χρυσό περιδέραιο με πλεχτή τετραπλή αλυσίδα και κεφάλια λιονταριών .Αρκετά χάλκινα και ασημένια κομψοτεχνήματα  ήταν μαζί με  τα κοσμήματα  της τα οποία όμως φθάρθηκαν αρκετά έως καταστράφηκαν λόγω της σύστασης του εδάφους.

Πήλινα ερυθρόμορφα αγγεία , χάλκινα κτερίσματα  και ένα ασημένιο σκυφίδιο  ήταν τα προικιά  που την συνόδευαν. Σίγουρα  ήταν περισσότερα τα οποία φυσικά   καταστραφήκαν με το πέρασμα των αιώνων.

Ξεχωριστό εύρημα δίπλα στα προικιά της χρυσής κόρης της Βάντσας  τα παιδικά της παιχνίδια , τα «κότσια»(αστράγαλοι από κόκαλα ζώων) τοποθετημένα προσεκτικά από τους πονεμένους γονείς της επειδή γι΄ αυτούς ήταν πάντα το παιδάκι τους .

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

* Αρχαιότητα

Είναι φανερό ότι η πίστη των Βαντσιωτών ήταν η ίδια με αυτή των υπολοίπων Ελλήνων το Δωδεκάθεο .Ο Δίας , η Ήρα και Διόνυσος ξεχωρίζουν στα αρχαιολογικά ευρήματα

*Χριστιανική περίοδος

Η Χριστιανική κοινότητα στις Βάντσες υπαγόταν αρχικά στην Επισκοπή Καισαρείας ,αργότερα των Σερβίων και μετά την μεταφορά της στην επισκοπή Σερβίων και Κοζάνης που θα μετεξελιχθεί σε Μητρόπολη τον 19ο αιώνα .

–Εκκλησίες

Στην Άνω Κώμη σήμερα υπάρχουν 2 ιεροί ναοί .

Ο Ιερός ναός Αγίου Γεωργίου, (1882) &

οΙερός ναός Αγίου Κοσμά (1992 )

— Εξωκλήσια:

Υπάρχουν τα εξωκλήσια

Αγίας Παρασκευής (1876)

Αγίου Χριστόφορου (1928 )

Αγίου Αθανασίου (1950)

Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1956 ).

Αγίου Δημητρίου (1965 )

Προφήτου Ηλία (1968 ).

Αγίων Αποστόλων ( 1972 )

Αγίας Κυριακής (1975)

ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ
.

Επί η Άνω Βάντσα τουρκοκρατίας η περιοχή έσφυζε από ζωή.

Και κάθε Τετάρτη συγκεντρωνόταν κόσμος από τα γύρω χωριά και γινόταν μεγάλη μεγάλο παζάρι .

Η τοποθεσία της περιοχής , οι νερόμυλοι και η παραγωγή αλευριού,  η πλούσια παραγωγή κηπευτικών  (Βάντσες = ο λαχανόκηπος της Κοζάνης ) λόγω του ευφόρου εδάφους, των νερών  και της οικολογικής  λίπανσης γέννησαν  πολλές δοσοληψίες ανάμεσα σε έμπορους και κατοίκους του χωριού .Να προσθέσουμε αυτούς που ερχόταν από μακριά για να αλέσουν και έπρεπε να διανυχτερέψουν με το σιτάρι τους  , τους κυρατζήδες που φόρτωναν για μακρινά ταξίδια ντόπια προϊόντα, τους περαστικούς και τους Τούρκους  στρατιωτικούς και τους φοροεισπράκτορες .

Όλοι αυτοί έπρεπε κάπου να μείνουν  γι΄ αυτό το λόγο κτίστηκε ένα εντυπωσιακό χάνι  για να εξυπηρετήσει  τις παρούσες ανάγκες  .Λόγω της τελικής του μορφής  , με τρεις ορόφους , σοφίτα  και αρκετούς στάβλους μπροστά σε σχήμα πι ,  φανταζόμαστε πως ο κόσμος που εξυπηρετούσε ήταν αρκετός .Να προσθέσουμε και τους ντόπιους που είχαν τον νερόμυλο για ενημέρωση και ψυχαγωγία  και περνούσαν καθημερινά πολύ χρόνο στο χάνι της Βάντσας .

Χτίστηκε σίγουρα με έξοδα και  την εποπτεία των Τούρκων από ντόπιους μάστορες που πελέκησαν με ξεχωριστή μαστοριά την ντόπια πέτρα .

********************************************************************

ΙΙ . ΚΑΤΩ ΒΑΝΤΣΑ

( Λουτρό ,Κάτω Βόνιτσα , Κάτω Κώμη )

Η Κάτω Κώμη είναι ημιορεινό χωριό της Κοζάνης σε υψόμετρο 400 μέτρα

Βρίσκεται στο εσωτερικό του νομού στα δυτικά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου σε απόσταση 14 χλμ. νοτιοανατολικά από την Κοζάνη.

. Η παλιά ονομασία του χωριού, από την τουρκοκρατία, ήταν Κάτω Βάνιτσα και έτσι αναφέρεται το 1918 να προσαρτάται στην κοινότητα Άνω Βανίτσης.

Στο κώδικα της Ζάμπουρδας η ονομασία αναγράφεται Βάνιτζα Μικρή

Μετονομάστηκε σε Κάτω Κώμη το 1927

Το 1970 είχε πληθυσμό 505 κατοίκων.

Είχε μόνιμο πληθυσμό 224 κατοίκους στην απογραφή του 2021

Στο κέντρον του χωρίου βρίσκεται ο Ναός του Άγιου Κωνσταντίνου και Ελένης κτίσθηκε το 1942 Όντος του ναοί φυλασσόταν πριν από χρόνια φορητές εικόνες του 19ου αιώνα προφανώς από ναό που προϋπήρχε εκείνη την εποχή.

Στην τοποθεσία <<Φθελία διακρινόταν πριν από λίγα χρόνια ίχνη αρχαίου οικισμού.

Εκεί βρέθηκε μεγάλο πήλινο πιθάρι της αρχαιότητος ύψους 1,95 μέτρων και διαμέτρου 1,20 Μ

Στην τοποθεσία <<Πιγαδίτσι >>Στο σημείο εκείνο υπήρχαν πήγες νερού που αρδευόταν το χωρίο

βρέθηκε μαρμάρινο ανάγλυφο με παράσταση αετού που ήταν το σύμβολο του Δια

Επίσης στην ίδια τοποθεσία βρέθηκε σαρκοφάγος και νομίσματα των Ελληνιστικών χρόνων

*************************************************************

ΙΙΙ. ΜΑΓΟΥΛΑ ( Λόφος Προφήτη Ηλία )

Η Μαγούλα ήταν ένας μικρός οικισμός που βρισκόταν ανάμεσα στην Άνω Κώμη (Πάνω Βαντσα ) και τον Κρόκο (Γκόμπλιτσα ) μέχρι την περίοδο που απελευθερώθηκε η περιοχή από τους Τούρκους το 1912 σήμερα ο οικισμός έχει εγκαταλειφθεί

Μαγούλα Άνω Βαντσας

Οι μαγούλες είναι συχνά θέσεις προϊστορικών οικισμών και δημιουργήθηκαν σταδιακά από τη συνεχή και διαδοχική κατοίκηση. Όλες οι μαγούλες προστατεύονται από την Αρχαιολογική Νομοθεσία του Ελληνικού Κράτους

Μαγούλες στη Θεσσαλία ονομάζονται οι χαμηλές τεχνητές εξάρσεις του εδάφους (γήλοφοι) που καλύπτουν λείψανα της αρχαιότητας. Στη Μακεδονία ονομάζονται τούμπες.

Είναι επίσης προσηγορικό όνομα και σημαίνει μικρό ύψωμα γης, χαμηλός λόφος. Ειδικότερα στην ελληνική αρχαιολογία σημαίνει το ύψωμα που σχηματίζει η επίχωση μιας αρχαιολογικής θέσης:

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Αώο ότι φαίνεται στην απογραφή του 1550 μ.Χ. ήταν ένας πολύ μικρός οικισμός με λίγα σπίτια

Το 1928 το χωρίο Μαγούλα ήταν συνδεδεμένο την κοινότητα Κοντοβουνίου και ήταν ακατοίκητο. Οι κάτοικοι του χωριού είχαν μετακομίσει και απεκατεστάθησαν στην Άνω Κώμη και στο χωριό Κρόκο.